U poslednja dva veka u Jerusalimu su izvedeni ogromni arheološki radovi, koji su otkrili da je grad stalno bio povezan sa značajnim istorijskim događajima. I danas nekoliko arheoloških projekata, pored privremenih iskopavanja radi očuvanja starina, sve više otkriva drevnu istoriju Jerusalima. Između ostalog, iskopavanja uključuju Davidov grad, ostatke pored Brda hrama, Jevrejski kvart i Sionsku goru. Ova nalazišta govore da su tu ljudi živeli daleko pre 2000. godine p.n.e. i da se grad širio na sever i zapad, naročito za vreme Judinog kraljevstva, i kasnije u rimskom periodu.
U jednom delu današnjeg Jevrejskog kvarta, koji je takođe poznat pod antičkim imenom Irodov kvart, sedamdesetih godina dvadesetog veka otkopana je Spaljena kuća. Ta kuća, koja potiče iz prvog veka a pre razaranja Jerusalima 70. godine n.e., čudesno je sačuvani primer kuće nekog bogatog Judejca, koji je, sudeći po prisutnosti ritualnih kada i ritualnih kamenih posuda, možda pripadao klasi sveštenika. Nešto više na severozapad, u današnjem Jermenskom kvartu, nalazi se Kajafina kuća na Sionskoj gori, još jedna palata iz prvog veka, koja je, izgleda, pripadala nekoj svešteničkoj porodici, a njeno povezivanje s biblijskim Kajafom samo je pretpostavka. Malo južnije i neposredno van zidina današnjeg Starog grada, novija iskopavanja otkrila su i treću kuću koja je, izgleda, takođe pripadala nekom bogatom stanovniku iz svešteničke klase u prvom veku. Postaje očigledno da je ovaj deo severozapadnog Jerusalima, u gornjem gradu, bio kraj gde je živela elita ‒ oni koji su imali veze s Rimom i vođe svešteničkog staleža. Blizina Irodove palate (koja je postala pretorijum), lak pristup Hramu i veća nadmorska visina podigli su vrednost tog zemljišta za gradnju unutar samog grada.
Arheološko nalazište koje sadrži treću od gorepomenutih kuća, i koje se nalazi na početku padine Zapadnog brda u onome što je bio jugozapadni deo antičkog Jerusalima, danas je van zidina, u blizini Sionske porte. Iskopavanja na toj lokaciji, nešto južnije od Sionske porte (kapije) i severno od porte Dunga, otkrila su arheološki materijal iz većeg dela nastanjenosti Jerusalima.
Ovo područje, koje je sada prazno, dalo je arheološke ostatke iz Otomanskog perioda (1517‒1917), pa unazad sve do gvozdenog doba II (1000‒587. godine p.n.e.), osmog veka p.n.e. i vremena Judinog kraljevstva, a moguće je i iz još ranijeg perioda kasnog bronzanog doba (1500‒1200. p.n.e.), kad je Jerusalim bio grad-država Hananaca, što potvrđuje nekoliko pisama iz Amarne, koje je jerusalimski kralj uputio faraonu. Arheolozi su otkopali građevine iz otomanskog perioda, srednjovekovnog islama, vizantijskog i rimskog vremena, kao i raznu grnčariju i artefakte iz nekoliko istorijskih perioda. Takođe su otkriveni predmeti iz doba helenizma (verovatno seleukidski i hasmonejski) i gvozdenog doba II (Kraljevstvo Judeja), ali nikakve građevine iz tih ranijih perioda na tom lokalitetu još nisu otkrivene. Verovatno je građevinski materijal od njih bio upotrebljen za objekte u kasnijim periodima, mada se u nižim slojevima mogu naći temelji zgrada iz tih ranijih vremena.
Artefakti uključuju novčiće iz četvrtog veka n.e. kad je Jerusalim bio deo persijske provincije Jehud; fragmente posuda od kalcita, verovatno uvezene iz Egipta, koje možda potiču iz kasnog bronzanog doba, helenističkog ili rimskog perioda; olovne projektile za praćke; razne uljane lampe; klinove; ritualne posude od krečnjaka; mureks školjke; otisnute drške bokala; i oblikovano staklo iz gvozdenog ili kasnog bronzanog doba. Projektili za praćke slični su kamenicama za praćke, ali su ovalnog oblika sa zašiljenim vrhom, a ne okrugli, i obično potiču iz doba helenizma ili Rima, mada je moguće da su korišćeni i pre helenističkog perioda. Ti meci za praćke često na sebi imaju natpise kojima se preti neprijatelju ili prikaze udara groma. Oni su leteli brže, i bolje probijali oklope od ranijih okruglih kamenica (v. 1. Samuilova 17,40).
ULJANE LAMPE SU U BIBLIJSKA VREMENA PREDSTAVLJALE IZVOR SVETLOSTI PO ZALASKU SUNCA I UNUTAR ZGRADA S OGRANIČENOM PRIRODNOM SVETLOŠĆU.
Mnogo uljanih lampi i njihovih fragmenata iz rimskog perioda, vizantijskog perioda i ranog islamskog perioda pronađeno je u iskopinama na Sionskoj gori. Mada je većina lampi polomljena, nekoliko primeraka je nađeno celo ili u stanju koje je omogućavalo restauraciju. Lampe su po pravilu od gline, mada je iskopano i nekoliko kamenih iz rimskog perioda. Uljane lampe su u biblijska vremena predstavljale izvor svetlosti po zalasku Sunca i unutar zgrada s ograničenom prirodnom svetlošću (v. Matej 5,15). Gvozdeni klinovi, kakvi su u antička vremena korišćeni za građenje i razapinjanje ljudi (Dela 2,23), takođe se često nalaze. Kameni ćupovi, posude i čaše od mekog krečnjaka, kakav postoji u regionu, isto su uobičajeni na lokalitetima iz prvog veka, gde god su upražnjavani obredi čišćenja prema Mojsijevom zakonu. Oni su obično upotrebljavani za ritualno pranje i govore da je u ovoj kući iz prvog veka živela porodica koja je pripadala verskoj eliti, pošto prema jevrejskom običaju čišćenja, kamene posude nisu postajale nečiste kao keramičke (Jovan 2,6).
Neke od kamenih posuda i bokala, pronađene u iskopinama sasvim su jednostavne, dok su druge brižljivo izrezbarene i verovatno su pripadale nekoj bogatoj porodici. Jedan kameni sud vredi posebno pomenuti. To je skoro nedirnuta čaša s natpisom u deset redova, na pismu koje se pominje i kao kriptičko hebrejsko i standardno aramejsko iz prvog veka. Mada taj natpis nije u potpunosti dešifrovan, izgleda da se odnosi na odlazak sveštenika u Hram i sadrži ime Boga, JHVH (Jehova). Mureks školjke, odnosno jedna vrsta puža iz Sredozemnog mora, predstavljaju otpad posle vađenja tirske purpurne boje iz žlezde tog puža („skerlet” u prevodu V. Karadžića ‒ prim.prev.). Ta boja se koristila za odeću kraljeva, bogataša i sveštenstva (v. Marko 15,17; Luka 16,19; 2. Mojsijeva 28,6).
Na Sionskoj gori otkrivene su drške ćupova iz gvozdenog doba, koje potiču iz vremena Jezekije oko 700. godine, s urezanim natpisom LMLK, što znači „pripada kralju“. Te drške imaju otisnut pečat kralja Jezekije judejskog (vladao između 716. i 687. godine p.n.e.), na kome je krilati skarabej, a takvi pečati izgleda da su značili da sadržaj posude predstavlja porez u obliku hrane, koji je donošen kraljevskoj kući u takvim zatvorenim posudama. Artefakti, poput fragmenata posuda od kalcita i oblikovanog stakla, koji potiču iz perioda pre Jezekije, komplikuju potpuno razumevanje ovog lokaliteta. Pošto su ti artefakti pronađeni „van konteksta“ a ne na podu ili zajedno s pratećom grnčarijom, možemo samo nagađati kada su proizvedeni, na osnovu oblika i materijala. To, međutim, govori da je područje Zapadnog brda u Jerusalimu možda bilo nastanjeno i pre osmog veka p.n.e.
Novčići iz Jerusalima, koji služe kao važni hronološki i istorijski markeri, premošćuju period od četvrtog veka p.n.e. do današnjih dana. Novčići koji se odnose na biblijsko vreme, uključuju onaj iz perioda provincije Jehude (Judeje; četvrti vek p.n.e.), neposredno iza Nemijinog vremena i građenja jerusalimskih zidina (kada je Judeja bila persijska provincija); nekoliko novčića Iroda Velikog (od oko 37. do 4. godine p. n.e.), koji je vladao kad se Isus rodio; Iroda Antipe (od oko 4. p.n.e. do 39.godine n.e.), koji je bio na vlasti u Galileji tokom najvećeg dela Isusovog života i početaka hrišćanske crkve; Pontija Pilata (od oko 26. do 36. n.e.), koji je bio rimski namesnik i kao takav predsedavao suđenju Isusu; Iroda Agripe I (od oko 41. do 44. n.e.), koji je uhapsio nekoliko apostola i umro strašnom smrću uskoro posle svog sramnog govora; i novčići iz Prvog jevrejskog rata protiv Rima, koji je vrhunac dostigao 70. godine, kad su razoreni Jerusalim i Hram (Nemija 12,2230; Matej 2,1; Luka 3,1; Matej 27,2; Dela 12,1‒23; Luka 19,41‒44). Ove istorijske ličnosti i događaji poznati su kako iz arheoloških i istorijskih izvora, tako i iz napisa Josifa Flavija, Fila Aleksandrijskog i Tacita.
Na Sionskoj gori u Jerusalimu otkrivene su građevine, koje su često menjale namenu ili bile delimično preziđivane, a poticale su iz otomanskog, islamskog, vizantijskog i rimskog perioda, dok su delovi temelja ili građevinski kamen iz ranijih perioda možda korišćeni za kasnije objekte. Među najnovijim značajnim otkrićima jeste velika cisterna na dva nivoa. To je podzemna komora za skladištenje vode i takvi objekti su bili neophodni u Jerusalimu zbog ograničene količine prolećne vode i nepostojanja reke. Ta cisterna, koja je visoko iznad mnogih ranijih građevina, napravljena je tokom srednjeg veka, i preuređivana i korišćena tokom narednih vekova. Kao što se često dešava kod arheoloških lokaliteta, cisterna je zadirala u ostatke i naslage iz ranijih perioda, uključujući islamski, vizantijski i rimski, a bilo je i razbacanih ostataka iz gvozdenog doba.
Materijal iz ovog nalazišta predstavlja snažan dokaz da je to područje bilo neprekidno korišćeno tokom znatnog dela jerusalimske istorije, kao i da naslage ranijeg materijala često nalazimo kod kasnijih objekata, gde se koriste za izgradnju temelja. Ovo je za arheologe važna lekcija o tome da se materijali u novijim slojevima često razlikuju od onih u objektima oko njih.
Još jedan važan objekat u ovoj zoni iz srednjeg veka jeste kula koja je sagrađena kad je grad vraćen stanovnicima posle krstaškog pohoda. Istorijski i arheološki izvori približno iz vremena krstaša govore o tome da je ispred zidina Jerusalima bio napravljen nekakav suvi rov. Srednjovekovni izvori ne navode da je taj rov opasivao cele gradske zidine, a nije otkriven ni neki jasan dokaz za postojanje tog rova oko južnog Jerusalima u predelu Sionske gore, no postoji odbrambeni objekat te vrste ispred severnog i zapadnog gradskog zida. Međutim, razne jame i džepovi pepela s ostacima izgorelih žitarica i životinjskih kostiju, uključujući i svinjske, ukazuju da su krstaši imali logor na Sionskoj gori tokom opsade Jerusalima.
IZ KERAMIKE I ARTEFAKATA KOJI SU PRONAĐENI, MOGLO BI SE ZAKLJUČITI DA ONI POTIČU IZ KRSTAŠKE OPSADE JERUSALIMA 1099. GODINE.
Iz keramike i artefakata koji su pronađeni, moglo bi se zaključiti da oni potiču iz krstaške opsade Jerusalima 1099. godine.
Tokom Prvog krstaškog pohoda, krstaši su logorovali van gradskih zidina i izgradili drvene kule za opsadu, koje su spaljene prilikom napada na grad. Pepeo, kosti i zrnevlje mogli su biti otpad iz njihovog logora, a deo spaljivanja bio je posledica vatre koju su branioci grada bacali na napadače dok su ovi jurišali na grad.
Iz ranijih perioda najviše se ističe vizantijska arhitektura. Ostaci jedne masivne vizantijske građevine (iz četvrtog do šestog veka), koja bi mogla biti deo neke crkve ili drugog javnog objekta, prostiru se skoro duž celog lokaliteta i delom su od kamena iz rimskog perioda (prvi vek p.n.e. do četvrtog veka n.e.). Delovi belih podova u mozaiku, od kojih neki imaju geometrijske ili cvetne šare, pronađeni su u ostacima zgrade iz vizantijskog perioda. Delimično sačuvani lučni prolaz koji je izgleda deo jedne druge masivne vizantijske zgrade, ali bi mogao poticati i iz rimskog perioda, takođe je otkopan. Tačna vrsta zgrade s tim prolazom nije poznata ‒ to je mogla biti ili privatna rezidencija ili neki javni objekat.
Mnogi od najimpresivnijih arheoloških ostataka na Sionskoj gori potiču iz rimskog perioda. Dok vrlo mala količina grnčarije i artefakata, poput pločica s otiskom Desete legije, spada u kasnorimski period posle razaranja grada (koji je na kraju ponovo izgrađen od strane cara Hadrijana kao Elija Kapitolina), čini se da ništa bitno nije sagrađeno na Sionskoj gori u drugom i trećem veku. Međutim, pre toga je rezidencijalni kompleks ili zdanje sigurno posedovao neko iz judejske elite i verovatno neka porodica iz svešteničkog staleža, i bio je nastanjen sve do razorenja Jerusalima 70. godine n.e. Prilikom iskopavanja ove zgrade, otkrivene su podrumske prostorije, velika cisterna, obredno kupatilo i peći. Jedna od podrumskih prostorija, skoro savršeno očuvana, imala je lučni ulaz, a veći deo tavanice ostao je nedirnut, kao i kompletna omalterisana kada za kupanje. Prostorija pored ove imala je obredno kupatilo uklesano u stenu, koje bi se koristilo posle običnog pranja za jevrejski ritual čišćenja.
Isti tip arhitekture pronađen je i prilikom ranijih iskopavanja u Jerusalimu, malo severnije od Spaljene kuće u Irodovom kvartu. Te kade i obredna kupatila bili su u sklopu stambenih zgrada elite u prvom veku n.e. Moguće je da delovi otkrivenih zgrada iz rimskog perioda predstavljaju ostatke rezidencije u kojoj su živeli članovi svešteničke klase, poput prvosveštenika Kajafe i Ane, koji se pominju u jevanđeljima i delima Josifa Flavija. Velika cisterna, koja je, izgleda, bila deo te reziencije, govori ne samo da je bilo mnogo uskladištene vode u antičkom Jerusalimu, već i potvrđuje Josifov opis pre rimskog razaranja. Josif govori da su se ljudi krili pod zemljom, kad su Rimljani držali grad pod opsadom (Josif Flavije, Ratovi). Unutar ove cisterne nađeno je mnogo lonaca za kuvanje iz prvog veka n.e. Osim toga, nađeni su i ugalj i kosti, što govori da su se ljudi sklonili u cisternu, pa čak i kuvali u njoj pre nego što su Rimljani zauzeli grad.
Takođe su iskopani delovi drugih prostorija ili objekata iz rimskog perioda, uključujući i ono što je izgleda bilo prizemlje zgrade, ulaz i razno izrezbareno kamenje. U krhotinama je pronađeno mnogo lepo obrađenih komada štukature za dekoraciju zidova i plafona, kao i delovi crveno-plave zidne freske. Ovi štuko i fresko fragmenti potiču iz prvog veka n.e. i bili su na zidovima i plafonima zgrada. Ta vrsta ukrasa, koja je bila dostupna samo bogatima, dalje potvrđuje da su moćne i uticajne porodice živele u tom kraju tokom prvog veka. Znači, ko god bio vlasnik tog zdanja, verovatno je bio i bogat i povezan s Rimom ‒ možda jedan od Irodovaca ili sadukeja (v. Matej 22,15‒23).
Sveštenici, a naročito prvosveštenici tog doba, često su bili deo sekte sadukeja, a takođe su bili povezani i s irodovskim vladarima i Rimom (v. Dela 5,17). Prisustvo visoko kvalitetnog kamenog posuđa koje se koristilo za izvođenje ritualnog čišćenja, ritualnog kupanja u kući i mureks puževi za dobijanje purpurne (skerletne) boje govori da su ovaj kraj naseljavali ljudi koji su bili bogati, politički povezani s Rimom, i koji su poštovali Mojsijev zakon. Mada ne znamo tačno ko su bili stanovnici ove konkretne kuće, sveštenici poput Ane ili Kajafe savršeno bi odgovarali tom profilu (v. Jovan 18,12‒13).
Raniji ostaci iz gvozdenog doba daleko su malobrojniji ‒ na Sionskoj gori se obično pronalazi samo razbijena keramika i nešto artefakata iz gvozdenog doba II (1000‒587. p.n.e.). Osim drški ćupova s otiskom iz vremena Jezekije, artefakti iz perioda Judejske kraljevine uključuju i polomljenu figurinu konja i jahača. Mnoge figurine te vrste ranije su otkrivene širom Judeje.
Idolatrija Judejske kraljevine na početku, i posle Jezekijine vladavine, bila je uobičajena i problematična prema biblijskim knjigama o carevima, Knjizi Dnevnika i Jeremiji. Međutim, te figurine možda nisu bile religijske prirode, a ne postoji ni saglasnost oko toga da li su to bile igračke, ukrasi ili stvarno idoli. Mada se grad Jerusalim, izgleda, širio uz Zapadno brdo u vreme kralja Jezekije i kasnije, Široki zid na istoku takođe je dokaz da je veći deo građevinskog materijala ponovo korišćen više puta u potonjim vekovima.
Kao što se može videti iz arheoloških ostataka Zapadnog jerusalimskog brda, grad je nastanjen hiljadama godina, a zgrade su uvek iznova zidane jedna preko druge. Srećom, sačuvani su delići prošlosti, zaostali u zemlji, tako da se istorija Jerusalima i njegovih ljudi mogu odgonetnuti i bolje razumeti. Buduća iskopavanja sigurno će otkriti i osvetliti još biblijske istorije i detalja čudesnog grada Jerusalima.
Tajtus Kenedi
